دهانه غلامان، شهري باستاني و تاريخي است و در ۲ كيلومتري روستاهاي ده رستم و قلعه نو و ۴۲ كيلومتري شهر زابل در استان سيستان و بلوچستان قرار دارد
بقاياي اين شهر تاريخي در محوطه‌اي به طول تقريبي ۴ تا ۵ كيلومتر قابل رويت است. اين شهر را باستان‌شناسان ايتاليايي در سال 1960 ميلادي كشف و از سال 1962 تا 1965 ميلادي اين محل را حفاري كردند.
دهانه غلامان داراي ساختمان‌هاي بزرگ عمومي، معبد، محلههاي مسكوني، خيابان، آبراهه، محلههاي نظامي و صنعتي ميباشد. اين شهر تنها مكان باستاني دوران هخامنشيان است كه حاكميت ايران را بر نواحي شرقي به خوبي نشان مي‌‌دهد.
اين شهر كه در زير توده‌اي عظيم از شن‌هاي روان مدفون شده بود اولين بار در سال 1339 شناسايي و در طي سال‌هاي 44-1341 مورد خاكبرداري وكاوش قرار گرفت. اين شهر در نزديكي رودخانه خشك رود بيابان و شعبات رودخانه هيرمند شكوفا شد.
اين شهر از جهات گوناگوني داراي اهميت ميباشد از يك سو تنها شهر خشت وگلي از روزگار هخامنشيان است كه در آن بر خلاف ساير آثار و شهري به جا مانده از اين دوره نشانگر زندگي پادشان و كاخ‌هاي مربوط به آنها مي‌توان به وضوح زندگي مردم عادي و خانههاي آنها را در كنار ساختمان‌ها و بناهاي عظيم عمومي يا دولتي مشاهده كرد.
از سوي ديگر اين شهر از جمله شهرهاي منحصر به فرد در شرق ايران است كه بدون برنامه‌ريزي رشد نكرده بلكه احداث شهر با نقشه و برنامه‌ريزي مدون و از پيش تعيين شده صورت گرفته است.
بناها و ساختمان‌هاي شهر تماما از خشت و با نقشه‌هاي مربع يا مستطيل شكل منظم و داراي ستون‌هاي فراوان و با پوشش سقف‌هاي گنبد و ضربي مي‌باشند.
در تعبيه ورودي و پنجره‌ها جهت وزش بادهاي سيستان در نظر گرفته شده است و آنچه در اين شهر بيشتر از همه مشهود است توجه مردم اين شهر به مذهب و اجراي آئين‌هاي خاص نيايشي در آن ميباشد كه به همين دلايل بسياري اين شهر را به نام معبد دهانه غلامان نيز مي‌شناسند.
در نتيجه كاوش‌هاي صورت گرفته، نيايشگاهي بزرگ با نقشه مربع (53×53) متر از زير ماسه‌هاي روان بيرون آمد كه مهمترين بنا در بين ساختمان‌هاي شهر محسوب مي‌شود. در اين محل چندين نوع آتشدان مذهبي و سكو به صورت تك يا جفت در اشكال متفاوت وجود دارد كه مراسم خاص مذهبي در ان اجرا مي‌شده است. اين شهر داراي مدت زمان حيات كوتاهي بوده و به سرعت متروك و خالي از سكنه شده است.
برخي از مورخين اين شهر را همان شهر زرك يا زرنگ؛ پايتخت ايالت زرنكاي يا درانگيانا كه در كتيبه‌هاي دوران هخامنشي همانند كتيبه‌هاي داريوش در بيستون كرمانشاه، شوس، تخت جمشيد و نقش رستم و همچنين كتيبه خشايارشا در تخت جمشيد و يا شهر زرين ذكر شده ميدانند.
با توجه به وزش باد هاي معروف ۱۲۰ روزه سيستان كه همواره از شمال غرب به جنوب شرق مي‌وزد. درهاي ورودي كليه خانههاي اين شهر در ضلع جنوبي ساختمان قرار دارد.
اين شهر داراي برج و بارو نمي‌‌باشد كه در حقيقت ثبات امنيت در آن روزگار را بيان مي‌‌كند. باستان شناسان، يكي از عوامل اصلي متروك شدن اين شهر را، خشك شدن ناگهاني بستر رودخانه هيرمند ميدانند.
شهر دهانه غلامان در عهد هخامنشي و زماني كه در بستر هيرمند آب جريان داشت از اهميت و عظمتي شگرف برخوردار بوده است. اين شهر هخامنشي داراي بخش‌هاي مختلف شامل صنعتي، مسكوني، عمومي، مذهبي و بخش حاكم نشين است.
محلههاي مسكوني، ساختمان‌هاي بزرگ عمومي، معبد، خزانه شهر، محله صنعتي و نظامي كه در مساحت يكصد هكتاري اين محوطه ارزشمند جاي گرفته‌اند بيانگر جايگاه مهم شهر دهانه غلامان در سده‌هاي 5 و 6 پيش از ميلاد است.
دهانه غلامان از نادرترين محوطه‌هاي باستاني فلات ايران بشمار مي‌رود كه اطلاعات مفيدي درباره آيين‌هاي پرستش را درخود جاي داده است.
معماري رسمي هخامنشي و همچنين چگونگي تاثيرپذيري از معماري محلي و تاثير از وضع آب و هوايي در تركيب ساختماني شهر درآن جمع شده است.
به اعتقاد كارشناسان، شهر دهانه غلامان عمركوتاهي بين 150 تا 200 سال در سده‌هاي ششم و پنجم پيش از ميلاد داشته و با توجه به اين كه نسبت به طراحي آن اهدافي خاص در نظر بوده از ديگر محوطه‌هاي باستاني متمايز است.
دهانه غلامان براي مدت كوتاهي مركز سياسي، اداري و اجتماعي در اين منطقه محسوب مي‌شده است. دهانه غلامان نام جديد اين شهر است كه از تنگه‌اي طبيعي با همين نام گرفته شده و وجه تسميه آن به خوبي روشن نيست.
چون دهانه يا تنگه مذكور يكي از راه‌هاي ورودي به داخل فلات بوده و در دو سده گذشته برده فروشان، غلامان افريقايي را براي فروش از طريق اين تنگه به خاك ايران وارد مي‌كرده‌اند به اين نام معروف شده است.
كشف دو نمونه اثر نقاشي بي نظير روي ديوار يكي از اتاق‌هاي شهر هخامنشي دهانه غلامان باستان شناسان را شگفت‌زده كرد.
